Trong nhiều thập kỷ qua, hệ thống cây xanh và mặt nước đã trở thành một phần không thể tách rời của cấu trúc không gian đô thị Hà Nội. Không chỉ đóng vai trò điều hòa khí hậu, cải thiện môi trường và tạo lập bản sắc cảnh quan, cây xanh và hệ sinh thái mặt nước còn là biểu tượng văn hóa – lịch sử đặc trưng của Thủ đô ngàn năm văn hiến. Từ những tuyến phố rợp bóng cây cổ thụ, những hồ nước gắn liền với ký ức cộng đồng, cho đến những công viên lớn như Thống Nhất, Bách Thảo hay không gian Hồ Tây – tất cả đã tạo nên một Hà Nội xanh, yên bình, hài hòa giữa con người và thiên nhiên.
Tuy nhiên, bối cảnh đô thị hóa nhanh, áp lực dân số tăng cao, hạ tầng phát triển mạnh mẽ cùng tác động của biến đổi khí hậu đang đặt ra nhiều thách thức lớn đối với hệ thống không gian xanh đô thị. Đặc biệt, cơn bão số 3 – Yagi đổ bộ Hà Nội ngày 07/9/2024 đã trở thành lời cảnh báo mạnh mẽ về sự mong manh của hệ sinh thái đô thị. Chỉ trong vài giờ, khoảng 25.000 cây xanh đã bị gãy đổ – tương đương 10% tổng số cây xanh toàn thành phố. Trong số đó có rất nhiều cây cổ thụ, cây di sản, cây gắn với các giá trị văn hóa – lịch sử của Thủ đô. Mất mát này không chỉ là sự thiệt hại vật chất, mà còn là một tổn thất vô giá đối với diện mạo và ký ức đô thị Hà Nội, trong thời điểm thành phố đang chuẩn bị kỷ niệm 70 năm Ngày Giải phóng Thủ đô.
Sự kiện này đặt ra yêu cầu cấp thiết: Hà Nội phải có một chiến lược bảo tồn – phục hồi – phát triển không gian xanh bền vững, đảm bảo khả năng chống chịu với thiên tai, thích ứng khí hậu và duy trì bản sắc đô thị. Các giải pháp xanh – xanh lam, giải pháp hạ tầng sinh thái, hay mô hình phát triển đô thị xanh theo hướng đa chiều cần được nghiên cứu, tích hợp và triển khai mạnh mẽ hơn.
Trong bối cảnh đó, nhóm nghiên cứu của PGS.TS. Lưu Đức Hải – Viện Nghiên cứu Đô thị & Phát triển Hạ tầng, cùng các cộng sự từ Viện Quy hoạch Đô thị và Nông thôn Quốc gia (Bộ Xây dựng), đã thực hiện công trình khoa học chuyên sâu:
“Giải pháp bảo tồn, phát triển, quản lý hệ thống công viên, cây xanh, mặt nước và cảnh quan Hà Nội theo bản sắc của Thành phố văn hiến – văn minh”.
Công trình không chỉ phân tích một cách toàn diện thực trạng không gian xanh hiện nay, mà còn đề xuất hệ thống giải pháp mang tính chiến lược, đa ngành, phù hợp với điều kiện thực tiễn và xu thế phát triển bền vững của đô thị hiện đại.
Nghiên cứu đã chỉ ra rằng, mặc dù Hà Nội có hệ thống sông hồ phong phú, địa hình đa dạng và quỹ đất rộng, tỷ lệ cây xanh đô thị vẫn còn rất thấp. Tại nhiều quận nội đô, diện tích cây xanh chỉ đạt 1–2 m²/người, thấp hơn nhiều so với tiêu chuẩn Việt Nam (12–15 m²/người) và thấp hơn xa so với các đô thị xanh trên thế giới. Việc thiếu không gian xanh dẫn đến hàng loạt hệ lụy: chất lượng không khí kém, hiện tượng đảo nhiệt đô thị gia tăng, môi trường sống bị thu hẹp, sức khỏe cộng đồng bị ảnh hưởng và bản sắc cảnh quan bị mai một.
Bài nghiên cứu đã phân tích sâu các nhóm không gian xanh trong cấu trúc tự nhiên của Hà Nội, bao gồm:
+ Mảng xanh (núi, rừng, ao hồ),
+ Tuyến xanh (dọc các trục sông: Hồng, Đuống, Đáy, Nhuệ…),
+ Điểm xanh (công viên, vườn hoa, hồ điều hòa, sân chơi…).
Các số liệu khảo sát cho thấy sự phân bố không gian xanh còn thiếu đồng bộ, manh mún, thiếu tính kết nối và chưa đáp ứng nhu cầu của người dân đô thị hiện đại.
Trên cơ sở đó, nhóm tác giả đề xuất một hệ thống giải pháp toàn diện nhằm phát triển không gian xanh đô thị theo định hướng sinh thái – bền vững, bao gồm:
Áp dụng nguyên lý sinh thái và tăng cường đa dạng sinh học
Việc đưa yếu tố sinh thái vào quy hoạch đô thị giúp tạo ra hệ thống cây xanh có khả năng thích ứng, phục hồi sau thiên tai và đóng vai trò như “lá phổi” tự nhiên của thành phố. Các giải pháp được đề xuất gồm: vườn trên mái, hành lang xanh, vách đứng xanh, nâng cấp cây xanh hiện hữu…
Thay vì chỉ tập trung trồng mới, Hà Nội cần:
+ Quy hoạch lại các mảng xanh nội đô;
+ Bảo tồn cây cổ thụ, cây lịch sử;
+ Tạo mạng lưới kết nối mềm giữa công viên – vườn hoa – hồ nước;
+ Cải tạo các không gian công cộng, sân chơi, ký túc xá, khu tập thể cũ theo hướng xanh hóa toàn diện.
Nhóm nghiên cứu nhấn mạnh tầm quan trọng của không gian xanh theo cả chiều ngang và chiều dọc, bao gồm:
+ cây xanh trên mái, trên ban công, trên các tầng của công trình cao tầng;
+ không gian xanh ở các khu vực ngầm (ga metro, hầm đi bộ);
+ các tuyến phố xanh – công trình xanh – hệ thống giao thông xanh.
Đây là xu hướng tiên tiến của thế giới, giúp hình thành các trục giao thông xanh, tích hợp bãi đỗ xe, nhà ga, công trình dịch vụ với mảng xanh và mặt nước, tạo thành hệ sinh thái đô thị bền vững, giảm áp lực hạ tầng và cải thiện chất lượng sống.
Nghiên cứu đưa ra công thức tính toán cụ thể, giúp tăng diện tích cây xanh bù đắp cho mật độ dân cư cao, đảm bảo mỗi người sống trong đô thị đều được tiếp cận không gian xanh một cách công bằng.
Công trình của PGS.TS. Lưu Đức Hải và các cộng sự mang ý nghĩa khoa học – thực tiễn sâu sắc. Không chỉ dừng ở mô tả hiện trạng hay đề xuất giải pháp, nghiên cứu còn mở ra các hướng tiếp cận mới cho chính sách đô thị bền vững, đóng góp nền tảng quan trọng cho quy hoạch Hà Nội giai đoạn tiếp theo. Đặc biệt, trong bối cảnh Hà Nội đặt mục tiêu trở thành đô thị “văn hiến – văn minh – hiện đại”, việc xây dựng chiến lược bảo tồn và phát triển hệ thống công viên, cây xanh, mặt nước càng trở nên cấp thiết.
Với tinh thần đó, tài liệu hội thảo này kỳ vọng sẽ cung cấp cơ sở khoa học và gợi mở nhiều định hướng quan trọng, góp phần giúp Hà Nội tiếp tục giữ vững bản sắc Thành phố vì Hòa Bình, và hướng tới trở thành một đô thị xanh – sạch – đẹp, đáng sống, giàu bản sắc trong tương lai.
"PGS. TS. Lưu Đức Hải Và các cộng sự 1 Viện Nghiên cứu đô thị& Phát triển hạ tầng"
