Trong hơn bảy thập kỷ phát triển của Thủ đô Hà Nội, vấn đề nhà ở cho công nhân các khu công nghiệp luôn được đặt ra như một yêu cầu bức thiết gắn liền với quá trình công nghiệp hóa và đô thị hóa. Mặc dù đã có nhiều chủ trương, chính sách và những dự án được triển khai, song thực tế nơi ở của phần lớn công nhân hiện nay vẫn chưa đáp ứng các tiêu chí về chất lượng sống tối thiểu. Điều này tạo ra một nghịch lý: lực lượng lao động đóng góp trực tiếp cho tăng trưởng kinh tế lại chưa được đảm bảo điều kiện sống xứng đáng, ổn định và an toàn.
Thực trạng khảo sát cho thấy đa phần công nhân phải thuê trọ bên ngoài khu công nghiệp. Khoảng 53,9% sống trong nhà cấp bốn hoặc phòng trọ tạm bợ, chỉ 8,2% được ở các công trình cao 2–3 tầng kiên cố hơn. Điều kiện sống nhìn chung chật hẹp, thiếu riêng tư và thiếu không gian sinh hoạt cơ bản; gần 40% công nhân sống trong phòng dưới 20m² và 7,4% trong diện tích dưới 10m². Đặc biệt, 21,1% không có phòng riêng, 10,2% không có nơi học tập cho trẻ, cho thấy đời sống gia đình, nhất là với công nhân di cư, bị ảnh hưởng nghiêm trọng. Các khu ký túc xá do doanh nghiệp đầu tư tuy chất lượng tốt hơn nhưng hiện chỉ đáp ứng khoảng 10% nhu cầu, hoàn toàn không đủ cho quy mô lao động ngày càng tăng.
Bên cạnh thực trạng hạn chế về chỗ ở, hệ thống văn bản pháp luật và chính sách liên quan đến phát triển nhà ở công nhân vẫn tồn tại nhiều bất cập. Mặc dù Luật Nhà ở 2023 và Nghị định 100/2024 đã mở ra những định hướng tích cực, nhưng quá trình triển khai vẫn gặp hàng loạt khó khăn. Thiếu quỹ đất sạch, thủ tục lựa chọn chủ đầu tư phức tạp và kéo dài, yêu cầu đấu thầu quốc tế thiếu phù hợp, cũng như sự cứng nhắc trong vấn đề mật độ xây dựng đều khiến các dự án bị trì hoãn hoặc không thu hút được nhà đầu tư. Việc chưa có Quỹ phát triển nhà ở khiến nguồn vốn trung và dài hạn không ổn định, trong khi cơ chế xác định lợi nhuận cố định không thúc đẩy doanh nghiệp áp dụng công nghệ xây dựng tiết kiệm chi phí. Ngoài ra, sự thiếu phân cấp rõ ràng giữa các cơ quan chức năng cũng làm chậm tiến độ, ảnh hưởng đến hiệu quả quản lý.
Về mặt quy hoạch và kiến trúc, Hà Nội hiện có 10 khu công nghiệp nhưng mới chỉ có bốn dự án nhà ở công nhân được triển khai với 22.420 chỗ ở, đáp ứng chưa tới 40% nhu cầu thực tế. Nhiều công trình được xây cách xa khu công nghiệp, thiếu kết nối hạ tầng và dịch vụ đô thị. Các tòa nhà chủ yếu cao dưới năm tầng không thang máy, tiện ích sinh hoạt và không gian công cộng hạn chế; thiết kế căn hộ chưa phù hợp với nhu cầu thực tế của công nhân, đặc biệt là nhóm công nhân nữ và các hộ có trẻ nhỏ. Điều này khiến nhiều gia đình dù điều kiện ở nhà trọ kém vẫn lựa chọn vì linh hoạt hơn và chi phí thấp hơn.
Để cải thiện thực trạng này, cần triển khai đồng bộ các giải pháp về quy hoạch, kiến trúc và cơ chế chính sách. Về quy hoạch, nhà ở công nhân nên được bố trí gần khu công nghiệp trong bán kính 2–3 km, đảm bảo có quỹ đất đủ lớn, kết nối hạ tầng đồng bộ và tiếp cận đầy đủ các tiện ích đô thị. Cần tích hợp các công trình cây xanh, hành lang cách ly và dịch vụ xã hội như trường học, nhà trẻ, trạm y tế nhằm nâng cao chất lượng sống. Về kiến trúc, nên áp dụng các thiết kế mẫu tiết kiệm nhưng hiệu quả, tăng cường thông gió, chiếu sáng tự nhiên và bố trí các loại căn hộ linh hoạt phù hợp cho người độc thân và hộ gia đình. Không gian cộng đồng, khu sinh hoạt chung và các tiện ích công đoàn cần được đầu tư để hỗ trợ đời sống tinh thần và gắn kết lao động.
Về cơ chế và chính sách, việc đơn giản hóa thủ tục lựa chọn chủ đầu tư, loại bỏ yêu cầu đấu thầu quốc tế không cần thiết, thành lập Quỹ phát triển nhà ở và áp dụng các cơ chế tài chính linh hoạt là rất cần thiết. Đồng thời, việc điều chỉnh khung giá, xây dựng chỉ số giá dành riêng cho nhà ở công nhân, cũng như phân cấp rõ trách nhiệm cho các cấp chính quyền sẽ góp phần tăng hiệu quả triển khai. Hạ tầng xã hội phục vụ công nhân như y tế, giáo dục, văn hóa cũng phải được quan tâm ngang với đầu tư nhà ở.
Có thể thấy rằng, nhà ở công nhân không chỉ là vấn đề về chỗ ở mà còn là điều kiện nền tảng để nâng cao chất lượng nguồn nhân lực, thúc đẩy phát triển kinh tế – xã hội một cách bền vững. Việc giải quyết hiệu quả vấn đề này sẽ góp phần xây dựng một môi trường sống văn minh, an toàn, ổn định và là động lực để công nhân yên tâm gắn bó lâu dài với Hà Nội – trung tâm công nghiệp và dịch vụ quan trọng của cả nước.
" TS. KTS. Lê Thi Bích Thuận - Ủy viên Ban Thường vụ Hội QHPTĐT Hà Nội"
