Năm 2024 đánh dấu cột mốc 70 năm Thủ đô Hà Nội kiến thiết, xây dựng và phát triển trong lĩnh vực quy hoạch, kiến trúc và phát triển đô thị kể từ ngày giải phóng (1954). Trải qua bảy thập kỷ, Hà Nội đã từng bước chuyển mình từ một thành phố nhỏ nằm chủ yếu bên bờ Nam sông Hồng thành một đô thị đặc biệt rộng lớn, đa trung tâm, hiện đại nhưng vẫn mang đậm bản sắc văn hiến ngàn năm. Để nhìn lại chặng đường quan trọng ấy, Hội Quy hoạch Phát triển đô thị Việt Nam tổ chức hội thảo “Thủ đô Hà Nội – 70 năm sự nghiệp phát triển Quy hoạch – Kiến trúc và phát triển đô thị (1954–2024)”. Tài liệu hội thảo là kết tinh của nhiều nghiên cứu, góc nhìn và phân tích sâu sắc từ các chuyên gia, trong đó có tham luận quan trọng về cơ hội và thách thức qua các giai đoạn phát triển, đặc biệt là vai trò quyết định của sông Hồng đối với Hà Nội hôm nay và tương lai.
Hội thảo diễn ra trong bối cảnh đặc biệt: tháng 9/2024, cơn bão số 3 (Yagi) đổ bộ gây mưa lớn và nước sông Hồng dâng cao, một lần nữa nhắc nhở về mối quan hệ hữu cơ – vừa gắn bó, vừa khắc nghiệt – giữa Thủ đô và dòng sông Mẹ của đồng bằng Bắc Bộ. Những sự kiện ấy khiến các chuyên gia thêm thôi thúc nhìn nhận lại vai trò của quy hoạch đô thị, của thích ứng biến đổi khí hậu, và của việc gìn giữ dòng chảy sông Hồng như một nhân tố sống còn.
Tài liệu hội thảo mở đầu bằng việc phác họa lịch sử phát triển không gian đô thị Hà Nội gắn liền với sông Hồng. Từ thời Pháp thuộc, các bản quy hoạch năm 1924, 1941, 1951 cho thấy Hà Nội chủ yếu còn bó hẹp ở bờ Nam. Dù cầu Long Biên hoàn thành từ 1902 mở ra sự kết nối, vùng bãi bờ Bắc vẫn giữ vẻ yên bình, chưa tham gia đáng kể vào tiến trình đô thị hóa. Cho đến tận những năm 1980–1990, dù Hà Nội đã có thêm cầu Thăng Long và Chương Dương, bờ Bắc sông Hồng vẫn đứng ngoài vòng phát triển.
Sự chuyển biến mạnh mẽ chỉ thật sự bắt đầu từ thập niên 1990, khi các nhà đầu tư nước ngoài đặt nền móng cho ý tưởng đô thị hiện đại bên kia sông. Dự án “Hanoi New Town” năm 1997 của Daewoo, dù dừng lại vì khủng hoảng tài chính châu Á, nhưng đã mở đường cho tư duy mở rộng Hà Nội về phía Bắc. Nhiều nội dung của dự án được tích hợp vào Quy hoạch chung Thủ đô đến năm 2020 (QHC 108 – phê duyệt 1998), lần đầu tiên đặt mốc cho việc mở rộng Thành phố sang bên kia sông Hồng, bổ sung thêm năm cây cầu mới và hình dung một hệ thống mặt nước – cây xanh – đô thị hiện đại bao quanh các làng xóm cổ.
Giai đoạn sau 2003, với sự thành lập Sở Quy hoạch – Kiến trúc, quá trình đưa các dự án ra bãi ngoài đê – như Tằm Xá, Xuân Canh – diễn ra mạnh mẽ hơn. Quy hoạch phân khu đô thị sông Hồng bắt đầu được nghiên cứu và chỉnh sửa, nhưng liên tục vấp phải những giới hạn pháp lý liên quan đến đê điều, thoát lũ và an toàn phòng chống thiên tai. Mặc dù vậy, các bản vẽ đô thị, dự án nhà ở, sân golf, khu thương mại vẫn liên tục “xông ra” vùng bãi – nơi vốn là không gian thoát lũ thiết yếu của Thủ đô.
Đặc biệt, giai đoạn sau 2008 – khi Hà Nội mở rộng địa giới – hàng trăm nghìn hecta đất nông nghiệp, vùng trũng, mặt nước bị san lấp để phát triển đô thị phía Tây và phía Nam. Không ít dự án bỏ hoang hoặc chậm triển khai, tạo ra áp lực lên môi trường, thủy hệ và hệ thống hạ tầng kỹ thuật – đặc biệt là nước sạch. Đến khi quỹ đất phía Tây dần cạn, sự quan tâm lại quay về phía Đông, nơi bờ Bắc sông Hồng trở thành mục tiêu quy hoạch mới.
Tài liệu hội thảo chỉ ra rằng trong hơn 20 năm qua, biến đổi khí hậu và các cực đoan thời tiết – bão mạnh, mưa lớn, ngập úng, hạn hán, xâm nhập mặn, ô nhiễm nước – không ngừng gia tăng. Từ cạn nước sông Đà đến khủng hoảng nước sạch ở nhiều khu đô thị, Hà Nội đang phải đối mặt với rủi ro về an ninh nguồn nước. Thế nhưng nội dung này vẫn chưa được phản ánh đầy đủ trong các đồ án quy hoạch thời gian gần đây, trong đó có thuyết minh “Điều chỉnh Quy hoạch chung Thủ đô” (công bố 2023).
Một điểm nhấn quan trọng của tài liệu là đánh giá về sự không thống nhất giữa quy hoạch đô thị và quy hoạch phòng chống lũ – đê điều. Phần lớn khu vực bãi sông hiện không được phép xây dựng theo quy định năm 2016 về đê điều hệ thống sông Hồng – Thái Bình. Tuy nhiên, nhiều bản vẽ quy hoạch vẫn đưa vào các loại đất cây xanh, công cộng, du lịch, thậm chí khu đô thị, gây ra những lo ngại về an toàn thoát lũ. Điều này lý giải vì sao dù Quy hoạch phân khu đô thị sông Hồng đã được phê duyệt, việc triển khai trên thực tế vẫn bị “ách tắc”.
Tài liệu cũng dẫn nhiều cơ sở pháp lý quan trọng vừa được cập nhật, đặc biệt là Luật Thủ đô (sửa đổi 2024), nêu rõ: bãi sông, bãi nổi được phép xây dựng công trình công cộng nhưng không được tôn cao, không cản trở dòng chảy. Đồng thời, các quy hoạch thủy lợi – phòng chống lũ – tài nguyên nước (giai đoạn 2021–2030) xác lập nguyên tắc bảo vệ hành lang thoát lũ và an ninh nguồn nước như một trong những yêu cầu tiên quyết để Hà Nội trở thành đô thị sáng tạo, văn minh và bền vững.
Từ những phân tích ấy, tài liệu hội thảo gửi gắm một thông điệp lớn: Hà Nội muốn phát triển hiện đại thì trước hết phải an toàn trước thiên tai và đủ nước sạch cho sinh hoạt và sản xuất. Sông Hồng không chỉ là trục cảnh quan – văn hóa – kinh tế, mà còn là “hạ tầng tự nhiên” quan trọng nhất của Thủ đô. Quy hoạch Thủ đô cần “thuận thiên”, tôn trọng tự nhiên, giảm can thiệp thô bạo vào bãi sông, và xây dựng đô thị phù hợp với quy luật của dòng chảy và ngập lũ.
Bằng cách nhìn lại quá khứ – đặc biệt 70 năm quy hoạch đô thị bên cạnh sông Hồng – tài liệu hội thảo góp phần đặt nền móng cho tư duy quy hoạch mới: phát triển có kiểm soát, thích ứng khí hậu, dựa vào hạ tầng xanh – nước, thay vì chạy theo những tham vọng đô thị hóa ngắn hạn. Đây cũng là lời nhắc nhở rằng mọi quyết định hôm nay đều sẽ ảnh hưởng lâu dài đến sự an toàn và thịnh vượng của Thủ đô trong thế kỷ XXI.
