ThS. KTS Nguyễn Thị Hồng Diệp
Viện Quy hoạch đô thị và nông thôn Quốc gia
Trong quá trình phát triển đô thị hiện đại, cây xanh đường phố ngày càng khẳng định vai trò quan trọng trong việc thiết lập không gian kiến trúc cảnh quan, cải thiện môi trường sinh thái và nâng cao chất lượng sống cho người dân. Cây xanh không chỉ mang lại bóng mát, điều hòa không khí, mà còn đóng vai trò quan trọng trong việc tạo lập bản sắc đô thị, đặc biệt là tại các thành phố lớn như Hà Nội – nơi đang chịu áp lực ngày càng lớn từ quá trình đô thị hóa nhanh chóng và biến đổi khí hậu toàn cầu.
Tại Hà Nội, hệ thống cây xanh đường phố đóng vai trò như các tuyến hành lang sinh thái, là một phần không thể thiếu của cấu trúc đô thị. Tuy nhiên, sự phát triển quá nhanh của hạ tầng kỹ thuật và các công trình xây dựng khiến cho không gian sống của cây ngày càng bị thu hẹp. Rễ cây bị bó chặt trong hố trồng nhỏ, không đủ diện tích để phát triển khỏe mạnh, tán cây bị cắt tỉa không hợp lý, đất trồng bị ô nhiễm hoặc thiếu dinh dưỡng… Tất cả những yếu tố này dẫn đến tình trạng cây sinh trưởng kém, dễ bị sâu bệnh, mục rỗng và gãy đổ – đặc biệt trong mùa mưa bão – gây nguy hiểm cho người dân và phương tiện tham gia giao thông.
Theo các thống kê gần đây, Hà Nội hiện đang quản lý khoảng 787.000 cây bóng mát, thuộc khoảng 175 loài khác nhau trong 55 họ thực vật, phân bố trên hơn 751 tuyến đường, bao gồm cả khu vực nội đô và vùng ven. Các loài cây phổ biến có thể kể đến như: Sấu, Xà cừ, Bằng lăng, Hoa sữa, Lộc vừng, Long não… Những loài cây này có nguồn gốc phong phú từ nhiều châu lục khác nhau – từ Châu Á, Châu Phi, Châu Mỹ đến Châu Úc – nhưng phần lớn đã được thuần hóa và thích nghi tương đối tốt với điều kiện khí hậu và thổ nhưỡng của Hà Nội.
Tuy nhiên, sự đa dạng quá mức trong cơ cấu loài trên từng tuyến đường cũng là vấn đề gây tranh cãi. Một số tuyến phố như Hai Bà Trưng có tới 20 loài cây khác nhau với hơn 300 cá thể, dẫn đến mất sự thống nhất về mặt thẩm mỹ, giảm tính đồng bộ trong cảnh quan đô thị. Nhiều cây được trồng không theo quy hoạch cụ thể, thiếu định hướng thiết kế tổng thể, dẫn đến việc cây xanh không phát huy tối đa hiệu quả về mặt sinh thái và cảnh quan. Bên cạnh đó, nhiều loài cây không phù hợp với đường phố vẫn đang được sử dụng rộng rãi như: Bạch đàn, Keo, Trứng cá, Bông gòn, Vông đồng… – những loài có tuổi thọ thấp, dễ bị sâu mục, nguy cơ gãy đổ cao và không mang lại giá trị cảnh quan hoặc cải thiện vi khí hậu.
Một vấn đề nghiêm trọng khác là tình trạng cây xanh bị “bức tử” bởi các công trình xây dựng xâm lấn, vỉa hè bị lát kín không thấm nước, hố trồng nhỏ không đủ dưỡng chất, thậm chí nhiều cây bị bức tử bởi việc đổ bê tông sát gốc, gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến bộ rễ. Khi không gian sống bị hạn chế, cây có xu hướng nghiêng ra đường tìm ánh sáng, tuy có thể tạo bóng mát nhưng lại gây nguy hiểm cho giao thông và ảnh hưởng đến cảnh quan chung.
Trên thực tế, mối quan hệ giữa tán và rễ cây là mối quan hệ mật thiết về thể tích. Nghiên cứu của Heidger (2006) chỉ ra rằng: cứ 1m³ rễ thì cần từ 4-5m³ tán cây tương ứng. Trong điều kiện đường phố chật hẹp hiện nay, hầu hết cây xanh không đạt được tỷ lệ này, dẫn đến sức khỏe cây bị ảnh hưởng nghiêm trọng. Hệ thống rễ phát triển yếu ớt, dễ bị tổn thương trước những yếu tố bên ngoài như mưa to, gió lớn, phương tiện đâm va, hoặc thi công công trình giao thông, cáp ngầm…
Ngoài ra, tình trạng sâu bệnh, mối mọt và mục ruỗng thân cây đang ngày càng phổ biến, đặc biệt ở các cây già cỗi. Việc kiểm tra bằng mắt thường không thể phát hiện hết các nguy cơ tiềm ẩn, trong khi đó công tác kiểm định chuyên sâu còn thiếu thiết bị, nhân lực và quy trình thống nhất. Đã có nhiều vụ tai nạn xảy ra do cây đổ, cành rơi gây thiệt hại về người và tài sản, làm dấy lên lo ngại về sự an toàn của hệ thống cây xanh trong nội đô.
Trước thực trạng đó, việc đánh giá lại toàn diện hiện trạng quản lý và phát triển cây xanh đường phố tại Hà Nội là yêu cầu cấp bách. Thành phố cần xây dựng một hệ thống cơ sở dữ liệu cây xanh đồng bộ, hiện đại để theo dõi từng cá thể cây, từ tuổi thọ, tình trạng sức khỏe đến lịch sử chăm sóc, cắt tỉa. Cùng với đó, các giải pháp về quy hoạch trồng cây theo tuyến, đồng bộ hóa loài cây theo khu vực, tăng cường cây bản địa và loài cây có sức đề kháng cao cần được triển khai một cách bài bản.
Đồng thời, công tác tuyên truyền nâng cao nhận thức của người dân về giá trị của cây xanh cũng rất cần thiết. Cộng đồng cần hiểu rõ tầm quan trọng của cây xanh trong việc điều hòa khí hậu, giảm nhiệt độ đô thị, hấp thụ khí độc, lọc bụi mịn và góp phần xây dựng một thành phố sống xanh, thông minh và đáng sống hơn.
Tóm lại, hệ thống cây xanh đường phố không chỉ là một phần của cảnh quan đô thị, mà còn là biểu tượng văn hóa, là “lá phổi xanh” góp phần duy trì sự cân bằng sinh thái cho toàn thành phố. Việc quản lý và phát triển cây xanh theo hướng bền vững là trách nhiệm không chỉ của cơ quan chức năng, mà còn cần sự chung tay của toàn xã hội để Hà Nội có thể phát triển hài hòa, bền vững và giữ gìn được vẻ đẹp truyền thống trong bối cảnh hiện đại hóa.
