Trong lịch sử xây dựng và phát triển Thủ đô Hà Nội, tư tưởng quy hoạch của Chủ tịch Hồ Chí Minh luôn giữ vị trí nền tảng, có giá trị bền vững với thời gian. Ngay từ năm 1959, khi đất nước còn bộn bề khó khăn, Người đã sớm xác định rằng việc xây dựng Thủ đô phải được tiến hành trên cơ sở có quy hoạch đồng bộ, từng bước, và chú trọng cả nội thành lẫn ngoại thành. Đây không chỉ là chỉ dẫn mang tính kỹ thuật hay tổ chức, mà còn là tầm nhìn chiến lược về sự phát triển hài hòa giữa không gian đô thị và nông thôn, giữa kiến trúc và cảnh quan, giữa đời sống vật chất và môi trường sinh thái. Hơn sáu thập kỷ trôi qua, quan điểm ấy vẫn là sợi chỉ đỏ xuyên suốt mọi giai đoạn quy hoạch Hà Nội, từ mở rộng địa giới hành chính năm 2008 đến các chiến lược phát triển đô thị hiện đại ngày nay.
Trong bối cảnh đô thị hóa sâu rộng, Hà Nội đối mặt với nhiều thách thức mới: dân số tăng nhanh, hạ tầng chịu áp lực lớn, biến đổi khí hậu diễn biến phức tạp, và nhu cầu cải thiện môi trường sống của người dân ngày càng cao. Nhằm giải quyết những vấn đề này, Quy hoạch chung xây dựng Thủ đô đến năm 2030, tầm nhìn 2050, được phê duyệt năm 2011, đã xác lập mô hình phát triển không gian đặc thù dựa trên hai cấu trúc chính: chùm đô thị và hành lang xanh. Đây là mô hình mang tính chiến lược, giúp phân bố hợp lý dân cư, chức năng và hoạt động kinh tế; đồng thời giữ gìn diện tích đất nông nghiệp – mặt nước – rừng sinh thái vốn là thế mạnh đặc trưng của Hà Nội.
Mô hình chùm đô thị gồm đô thị trung tâm, năm đô thị vệ tinh, ba đô thị sinh thái và hệ thống thị trấn đóng vai trò hỗ trợ. Các đô thị này được kết nối bằng những tuyến giao thông vành đai – hướng tâm, tạo nên cấu trúc mạng lưới linh hoạt, giúp giảm áp lực lên khu vực nội đô và thúc đẩy phát triển đồng đều giữa các vùng. Trong khi đó, hệ thống hành lang xanh chiếm tới 70% diện tích toàn thành phố, là không gian quan trọng để bảo tồn cảnh quan tự nhiên, sản xuất nông nghiệp, duy trì cân bằng khí hậu, và ngăn chặn sự mở rộng đô thị manh mún. Hành lang xanh không chỉ là lớp vỏ sinh thái mà còn là “lá phổi” của Thủ đô, bổ trợ cho cấu trúc đô thị mật độ cao.
Trong giai đoạn hiện nay, khi Hà Nội đang triển khai Quy hoạch Thủ đô thời kỳ 2021–2030, tầm nhìn 2050, cùng với Điều chỉnh Quy hoạch chung đến năm 2045, tầm nhìn 2065, khái niệm “thành phố xanh” được nhấn mạnh như một yêu cầu cốt lõi. Một thành phố xanh không chỉ bao gồm nhiều cây xanh hay hồ nước, mà phải là một hệ thống tổng hợp, nơi không gian xanh tự nhiên, bán tự nhiên và nhân tạo gắn kết hài hòa. Theo cách tiếp cận hiện đại của châu Âu, thành phố xanh cần đáp ứng năm nhóm tiêu chí lớn: không gian xanh, công trình xanh, giao thông xanh, môi trường xanh và cộng đồng xanh. Điều này đòi hỏi Hà Nội phải xem cây xanh, mặt nước, nông nghiệp đô thị và cảnh quan nông thôn như những thành tố cấu trúc quan trọng chứ không chỉ là yếu tố phụ trợ.
Hệ thống không gian xanh của Hà Nội vì thế được chia thành ba lớp. Lớp thứ nhất là không gian xanh tự nhiên—bao gồm rừng phòng hộ, rừng đặc dụng, hệ thống sông hồ, vùng trũng sinh thái và các bãi bồi ven sông. Đây là những không gian có giá trị môi trường đặc biệt, góp phần điều hòa khí hậu và duy trì đa dạng sinh học. Lớp thứ hai là không gian xanh bán tự nhiên—chủ yếu là vùng nông nghiệp và hành lang xanh nông thôn, nơi hoạt động sản xuất nông nghiệp truyền thống và nông nghiệp đô thị có thể kết hợp hài hòa. Lớp thứ ba là không gian xanh nhân tạo—công viên, vườn hoa, cây xanh đường phố, quảng trường, không gian mở và các cấu trúc xanh trong khu dân cư. Ba lớp này tạo nên một mạng lưới liên tục, vừa bảo vệ môi trường tự nhiên, vừa cải thiện chất lượng sống cho người dân đô thị.
Để xây dựng thành phố xanh, công tác quản lý quy hoạch, quản lý kiến trúc và quản lý phát triển đô thị phải được thực hiện một cách đồng bộ. Quản lý quy hoạch không chỉ là lập ra các bản vẽ hay chỉ tiêu mà còn là tổ chức không gian phát triển theo từng giai đoạn, đảm bảo sự thống nhất giữa các bộ ngành và các cấp chính quyền. Quản lý kiến trúc đóng vai trò kiểm soát hình thái đô thị, bảo vệ cảnh quan và duy trì tính bản sắc của Thủ đô—điều vô cùng quan trọng trong bối cảnh nhiều công trình hiện đại có nguy cơ phá vỡ cấu trúc truyền thống. Còn quản lý phát triển đô thị là quá trình điều hành tổng hợp, từ đầu tư xây dựng, lựa chọn mô hình phát triển đến vận hành hạ tầng và quản lý tài nguyên, bảo đảm mọi hoạt động đều hướng tới mục tiêu bền vững.
Một điểm mới quan trọng được tài liệu hội thảo nhấn mạnh là sự thay đổi trong bối cảnh pháp lý. Luật Quy hoạch đô thị và nông thôn dự kiến ban hành yêu cầu tích hợp mạnh mẽ giữa hai không gian vốn lâu nay thường được xem tách biệt. Điều này không chỉ giúp quản lý đất đai hiệu quả hơn mà còn nâng cao chất lượng không gian xanh của toàn thành phố. Không gian nông nghiệp, rừng sinh thái, sông hồ, bãi bồi và làng xóm ngoại thành sẽ trở thành một phần của cấu trúc phát triển đô thị, không bị xem là “vùng đệm” hay “quỹ đất chờ”. Nhờ vậy, Hà Nội có cơ hội xây dựng một đô thị sinh thái đúng nghĩa, nơi thiên nhiên và con người cùng tồn tại hài hòa.
Nhìn một cách tổng thể, tài liệu hội thảo đã góp phần làm sáng tỏ những đặc trưng cơ bản của mô hình phát triển thành phố xanh Hà Nội, đồng thời chỉ ra những yêu cầu mới trong công tác quy hoạch, quản lý và điều hành đô thị. Các luận điểm được trình bày không chỉ mang tính khoa học mà còn có giá trị thực tiễn sâu sắc, gắn với bối cảnh phát triển năng động của Thủ đô. Từ tư tưởng Hồ Chí Minh năm xưa đến định hướng hiện nay, mục tiêu xây dựng một Hà Nội xanh, hiện đại, thông minh và bền vững vẫn luôn là khát vọng chung của toàn xã hội. Đây không chỉ là nhiệm vụ của ngành quy hoạch hay kiến trúc, mà là trách nhiệm của mọi cấp chính quyền và mỗi người dân trong việc bảo vệ môi trường, gìn giữ không gian sống và hướng tới một tương lai phát triển thịnh vượng, bền vững, giàu bản sắc cho Thủ đô ngàn năm văn hiến.
" ThS. KTS. Lã Hồng Sơn Sở Quy hoạch – Kiến trúc Hà Nội Phó Chủ tịch Hội quy hoạch Phát triển đô thị Hà Nội."
