Trong những thập niên gần đây, cùng với quá trình đô thị hóa nhanh chóng và sự phát triển mạnh mẽ của kinh tế – xã hội, các thành phố lớn ở Việt Nam đang phải đối mặt với hàng loạt vấn đề nghiêm trọng về giao thông đô thị, trong đó nổi bật là ùn tắc giao thông, ô nhiễm môi trường không khí và gia tăng tai nạn giao thông. Thành phố Hà Nội – trung tâm chính trị, kinh tế, văn hóa của cả nước – là một trong những đô thị chịu ảnh hưởng nặng nề nhất.
Sự gia tăng quá nhanh của phương tiện giao thông cá nhân, đặc biệt là xe máy và ô tô con, đang vượt xa tốc độ phát triển của hạ tầng giao thông đô thị. Theo thống kê, đến năm 2024, Hà Nội có hơn 7,6 triệu phương tiện cơ giới, trong đó xe máy chiếm trên 85%. Điều này dẫn đến tình trạng tắc đường nghiêm trọng, nhất là trong các khung giờ cao điểm, gây thiệt hại to lớn về kinh tế và ảnh hưởng tiêu cực đến đời sống sinh hoạt của người dân.
Trong khi đó, hệ thống vận tải hành khách công cộng (VTHKCC) – bao gồm xe buýt, xe buýt nhanh BRT, và đường sắt đô thị – dù đã được đầu tư, vẫn chưa thu hút được đông đảo người dân sử dụng. Tỷ lệ đảm nhận vận tải hành khách công cộng ở Hà Nội mới đạt khoảng 10–12%, thấp hơn nhiều so với mục tiêu quy hoạch (50–55% vào năm 2030). Điều này đặt ra câu hỏi lớn cho các nhà quản lý và các nhà khoa học: Vì sao người dân vẫn ưu tiên sử dụng phương tiện cá nhân thay vì phương tiện công cộng?
Câu trả lời cho vấn đề này không chỉ nằm ở hạ tầng, công nghệ hay chính sách, mà còn ở yếu tố hành vi lựa chọn của người sử dụng. Hành vi lựa chọn phương tiện di chuyển là kết quả của quá trình ra quyết định phức tạp, chịu ảnh hưởng bởi nhiều yếu tố như tâm lý, thói quen, thu nhập, thời gian, chi phí, sự thuận tiện và cả yếu tố văn hóa – xã hội. Chính vì vậy, việc nghiên cứu một cách toàn diện hành vi lựa chọn sử dụng phương tiện VTHKCC trong đô thị Hà Nội là nhiệm vụ có ý nghĩa quan trọng, không chỉ đối với phát triển giao thông bền vững mà còn góp phần bảo vệ môi trường và nâng cao chất lượng sống đô thị.
Luận án đặt ra mục tiêu tổng quát là nghiên cứu các yếu tố ảnh hưởng đến hành vi lựa chọn sử dụng phương tiện vận tải hành khách công cộng của người dân đô thị Hà Nội, từ đó đề xuất các giải pháp, chính sách và mô hình quản lý phù hợp nhằm nâng cao tỷ lệ sử dụng VTHKCC, giảm phương tiện cá nhân, góp phần phát triển giao thông đô thị bền vững.
Các mục tiêu cụ thể gồm:
- Xây dựng cơ sở lý luận và mô hình hành vi lựa chọn sử dụng phương tiện vận tải hành khách công cộng dựa trên tổng hợp các lý thuyết hành vi hiện đại (TPB – Thuyết hành vi dự định, TAM – Mô hình chấp nhận công nghệ, UTAUT – Mô hình chấp nhận hợp nhất…).
- Phân tích, đánh giá thực trạng giao thông đô thị và tình hình sử dụng VTHKCC tại Hà Nội.
- Xác định và lượng hóa mức độ tác động của các yếu tố như thu nhập, giới tính, thời gian di chuyển, sự thuận tiện, chi phí, nhận thức môi trường… đến quyết định lựa chọn phương tiện của người dân.
- Đề xuất các nhóm giải pháp chính sách, truyền thông, hạ tầng và công nghệ nhằm thay đổi hành vi, khuyến khích người dân sử dụng phương tiện công cộng.
Từ đó, luận án hướng tới trả lời ba câu hỏi nghiên cứu:
- Những yếu tố nào ảnh hưởng nhiều nhất đến hành vi lựa chọn sử dụng phương tiện công cộng của người dân Hà Nội?
- Mức độ ảnh hưởng của từng yếu tố đó ra sao, và chúng có mối quan hệ như thế nào với nhau?
- Làm thế nào để thay đổi nhận thức và hành vi của người dân, góp phần tăng tỷ lệ sử dụng phương tiện công cộng trong đô thị Hà Nội?
Đối tượng nghiên cứu của luận án là hành vi và các yếu tố tác động đến quyết định lựa chọn phương tiện giao thông công cộng trong đô thị Hà Nội.
Phạm vi nghiên cứu:
+Thành phố Hà Nội, tập trung vào khu vực nội thành nơi có mật độ dân cư và giao thông cao.
+ Giai đoạn 2011–2024, với dữ liệu thứ cấp kết hợp khảo sát thực tế trong năm 2022–2023.
+ Xe buýt thường, xe buýt nhanh BRT, đường sắt đô thị.
* Luận án kết hợp cả nghiên cứu định tính và nghiên cứu định lượng:
Giai đoạn đầu, nghiên cứu sinh sử dụng phương pháp định tính để khám phá các yếu tố ảnh hưởng đến hành vi người dân, thông qua phỏng vấn chuyên gia, thảo luận nhóm, phân tích tài liệu.
Giai đoạn sau, áp dụng phương pháp định lượng với bảng hỏi khảo sát hơn 1.000 người dân tại các quận trung tâm Hà Nội. Dữ liệu thu được được xử lý bằng phần mềm SPSS và AMOS, sử dụng mô hình phương trình cấu trúc (SEM) để kiểm định giả thuyết và đánh giá mối quan hệ giữa các biến độc lập – phụ thuộc.
- Về mặt khoa học:
Luận án là công trình nghiên cứu có hệ thống đầu tiên tại Việt Nam phân tích hành vi lựa chọn sử dụng phương tiện công cộng trong đô thị Hà Nội dựa trên các mô hình hành vi quốc tế hiện đại, đồng thời điều chỉnh phù hợp với đặc trưng văn hóa, xã hội và điều kiện giao thông của Việt Nam.
Kết quả nghiên cứu giúp mở rộng hiểu biết về hành vi người tiêu dùng trong lĩnh vực giao thông, góp phần hoàn thiện cơ sở lý thuyết cho các nghiên cứu tương lai về quy hoạch, chính sách giao thông bền vững.
- Về mặt thực tiễn:
+ Kết quả nghiên cứu cung cấp bằng chứng khoa học để hỗ trợ cơ quan quản lý nhà nước (Sở Giao thông Vận tải, UBND thành phố Hà Nội) trong việc hoạch định chính sách, chiến lược phát triển giao thông công cộng, điều chỉnh giá vé, tần suất và tuyến xe hợp lý.
+ Cung cấp cơ sở cho các doanh nghiệp vận tải công cộng trong việc tối ưu hóa hoạt động, nâng cao chất lượng dịch vụ và thu hút người sử dụng.
+ Góp phần nâng cao nhận thức của người dân về lợi ích môi trường và xã hội của việc sử dụng phương tiện công cộng, hướng tới một Hà Nội xanh – sạch – bền vững.
Luận án được cấu trúc thành 04 chương chính:
+ Chương 1: Tổng quan các công trình nghiên cứu trong và ngoài nước liên quan đến hành vi lựa chọn phương tiện giao thông.
+ Chương 2: Cơ sở lý luận về hành vi tiêu dùng và mô hình hành vi lựa chọn phương tiện công cộng.
+ Chương 3: Phân tích thực trạng giao thông đô thị và hành vi sử dụng VTHKCC của người dân Hà Nội.
+ Chương 4: Kết quả nghiên cứu, mô hình kiểm định SEM và các giải pháp, khuyến nghị chính sách phát triển VTHKCC.
+ Xây dựng mô hình hành vi lựa chọn sử dụng phương tiện công cộng được hiệu chỉnh từ các mô hình quốc tế, phù hợp với bối cảnh đô thị Việt Nam.
+ Xác định định lượng mức độ ảnh hưởng của các yếu tố tâm lý, kinh tế, xã hội, nhận thức môi trường đến hành vi người dân Hà Nội.
+ Đề xuất bộ giải pháp tổng hợp bao gồm nhóm giải pháp hạ tầng – dịch vụ, nhóm chính sách – kinh tế, và nhóm truyền thông – giáo dục nhằm thay đổi hành vi và nâng cao tỷ lệ sử dụng phương tiện công cộng.
+ Đóng góp dữ liệu thực nghiệm quý giá, có thể được sử dụng làm cơ sở cho các nghiên cứu và hoạch định chính sách về giao thông đô thị tại các thành phố khác ở Việt Nam.
=> Luận án “Nghiên cứu hành vi lựa chọn sử dụng phương tiện vận tải hành khách công cộng trong đô thị ở Thành phố Hà Nội” không chỉ mang giá trị khoa học mà còn mang tính thời sự và ứng dụng cao. Trong bối cảnh Hà Nội đang hướng tới mục tiêu trở thành thành phố xanh – thông minh – đáng sống, việc hiểu rõ hành vi, thói quen và nhu cầu của người dân chính là chìa khóa giúp các nhà quản lý và nhà hoạch định chính sách xây dựng được chiến lược phát triển giao thông công cộng hiệu quả, thân thiện với môi trường và hướng tới phát triển bền vững.
