Thủ đô Hà Nội – mảnh đất nghìn năm văn hiến – không chỉ là trung tâm chính trị, văn hóa, khoa học kỹ thuật của cả nước, mà còn là nơi sớm hình thành tư duy và thực hành quy hoạch đô thị so với nhiều vùng trong khu vực. Từ cấu trúc kinh thành thời phong kiến, đến các đồ án quy hoạch bài bản thời Pháp thuộc, rồi các giai đoạn quy hoạch hiện đại trong thời kỳ xây dựng và bảo vệ Tổ quốc, Hà Nội đã trải qua một hành trình dài lao động sáng tạo, bền bỉ và đầy bản lĩnh. Tài liệu hội thảo này được biên soạn nhằm nhìn lại chặng đường 70 năm (1954 – 2024) đầy dấu ấn của công tác quy hoạch – kiến trúc Thủ đô, đồng thời đề xuất các nhận định, bài học và kiến nghị định hướng cho giai đoạn phát triển mới.
Sau ngày hòa bình lập lại năm 1954, Hà Nội được tiếp quản trong tâm thế của một đô thị còn nghèo nàn về hạ tầng, công nghiệp nhỏ bé và nhiều nhu cầu cấp bách về xã hội – dân sinh. Tuy vậy, với tầm nhìn chiến lược của Đảng, Nhà nước và sự chỉ đạo sâu sát của Chủ tịch Hồ Chí Minh – người đã căn dặn “Quy hoạch phải đi trước một bước, tránh làm rồi lại phá đi xây lại” – Thủ đô từng bước hình thành nền tảng quy hoạch hiện đại, bắt nhịp với công cuộc kiến thiết đất nước. Thời kỳ 1954–1964, Hà Nội mở rộng địa giới lần thứ nhất, xây dựng nhiều công trình công nghiệp – dân dụng, hình thành những khu nhà ở xã hội chủ nghĩa như Kim Liên, Nguyễn Công Trứ; đồng thời từng bước hoàn thiện các cấp quản lý đô thị. Đây là giai đoạn quan trọng đặt nền móng cho hệ thống quy hoạch tổng thể và tổ chức không gian đô thị sau này.
Từ năm 1964 đến 1974, chiến tranh phá hoại đặt Hà Nội trước những thách thức nghiệt ngã. Trong điều kiện khó khăn chồng chất, chiến lược quy hoạch buộc phải điều chỉnh phù hợp với yêu cầu phân tán dân cư, công nghiệp, đảm bảo an toàn cho Thủ đô. Các đồ án thời kỳ này bắt đầu nghiên cứu mô hình phát triển theo chùm đô thị, gắn kết Hà Nội với vùng Sơn Tây, Xuân Mai, Vĩnh Yên… để vừa phục vụ sản xuất, vừa bảo đảm quốc phòng. Đây được xem là những bước khởi đầu quan trọng của khái niệm “đô thị vệ tinh”, một tư duy đến nay vẫn còn nguyên giá trị.
Giai đoạn 1975–1986, trong bối cảnh đất nước thống nhất và bắt đầu khôi phục, Hà Nội tiếp tục được chú trọng đầu tư. Với sự giúp đỡ của chuyên gia Liên Xô và các nước bạn, nhiều đồ án điều chỉnh quy hoạch chung được xây dựng. Các chủ trương như vành đai xanh, phân bố công nghiệp – dịch vụ theo các trục phát triển, hệ thống vệ tinh Xuân Mai – Sơn Tây – Ba Vì… đã được xác lập ở tầm chiến lược. Mặc dù chịu ảnh hưởng của cơ chế bao cấp, thành phố vẫn đạt được nhiều thành tựu về phát triển nhà ở, hạ tầng giao thông và cải tạo đô thị.
Bước vào giai đoạn Đổi mới (từ 1986), quá trình đô thị hóa diễn ra mạnh mẽ, đòi hỏi Hà Nội phải điều chỉnh quy hoạch liên tục để thích ứng với nhu cầu phát triển mới. Những bản quy hoạch năm 1992, 1998 đã đưa ra nhiều chỉ tiêu tiệm cận tiêu chuẩn quốc tế: đất đô thị bình quân, diện tích cây xanh, diện tích giao thông, định hướng trung tâm mới, mở rộng không gian về phía Tây và Bắc sông Hồng… Đồng thời, sự ra đời của Luật Đầu tư nước ngoài, của các chính sách phát triển kinh tế thị trường đã mở ra thời kỳ sôi động của các khu công nghiệp, khu đô thị mới, mạng lưới giao thông và hạ tầng kỹ thuật.
Đặc biệt từ sau năm 2000, công tác quy hoạch – kiến trúc Hà Nội bước vào giai đoạn đổi mới mạnh mẽ, có tính hệ thống và hội nhập sâu hơn với xu thế đô thị toàn cầu. Thành phố đã triển khai quy hoạch chung, quy hoạch chuyên ngành, quy hoạch chi tiết theo địa giới hành chính; lập và phát triển hơn 200 khu đô thị mới; hình thành nhiều tuyến giao thông chiến lược; phát triển hệ thống công viên, cây xanh, các công trình văn hóa – xã hội trọng điểm; đồng thời nghiên cứu và triển khai quy hoạch các trung tâm chính trị, hành chính, thương mại mới. Đây là thời kỳ mà đô thị Thủ đô ghi dấu bước chuyển rõ rệt sang mô hình phát triển hiện đại, đa cực, kết nối vùng.
Tuy nhiên, bên cạnh những thành tựu lớn, các thách thức trong phát triển đô thị vẫn còn hiện hữu: áp lực dân số cơ học tăng nhanh; hạ tầng một số nơi chưa đồng bộ; sự liên kết vùng chưa thật hiệu quả; quá trình phát triển đô thị vệ tinh còn chậm; và đặc biệt là thách thức cân bằng giữa bảo tồn – phát triển trong bối cảnh Hà Nội là đô thị di sản đặc biệt của quốc gia.
Trong bối cảnh đó, Hội thảo “Thủ đô Hà Nội – 70 năm sự nghiệp quy hoạch – kiến trúc và phát triển đô thị (1954 – 2024)” được tổ chức nhằm tổng kết một chặng đường dài, nhìn nhận khách quan các thành tựu, hạn chế và bài học; đồng thời tìm kiếm các giải pháp đột phá cho giai đoạn phát triển mới. Những bài viết, tham luận trong tài liệu hội thảo là kết tinh của trí tuệ, kinh nghiệm và tâm huyết của các nhà khoa học, các chuyên gia trong nước – quốc tế, các nhà quản lý và những người trực tiếp tham gia vào công tác quy hoạch của Thủ đô qua nhiều thời kỳ.
Hy vọng rằng tài liệu này không chỉ cung cấp thông tin hữu ích cho công tác nghiên cứu, quản lý phát triển đô thị mà còn là nguồn tư liệu quý góp phần khơi gợi các tư duy mới, mô hình mới và cách tiếp cận mới trong xây dựng một Thủ đô “Văn hiến – Văn minh – Hiện đại”, xứng đáng với vị thế trung tâm của một quốc gia 100 triệu dân, đồng thời hội nhập sâu với khu vực và thế giới.
"TS. KTS. Đào Ngọc Nghiêm
Phó Chủ tịch Hội QHPTĐT Việt Nam"
