TS. Phạm Hoàng Phi
TT Giống và Lâm nghiệp công nghệ cao, Trường Đại học Lâm nghiệp
I. Đặt vấn đề
Cây xanh đô thị là thành phần không thể thiếu trong việc hình thành không gian sống bền vững và cảnh quan đặc trưng cho các thành phố hiện đại. Tại Hà Nội, hệ thống cây xanh không chỉ đóng vai trò cải thiện môi trường, tạo bóng mát, mà còn là biểu tượng văn hóa gắn với ký ức đô thị — như các tuyến phố Phan Đình Phùng, Hoàng Diệu với hàng cây rợp bóng. Tuy nhiên, hệ thống cây xanh hiện nay còn tồn tại nhiều bất cập: cây đổ do giông bão, rễ phát triển yếu do hố trồng nhỏ, cây phát triển lệch tán, hay kỹ thuật chăm sóc chưa đạt yêu cầu. Trước thực trạng đó, việc đề xuất các loài cây mới, phù hợp với điều kiện đô thị và biến đổi khí hậu là yêu cầu cấp thiết, vừa nhằm cải thiện không gian xanh, vừa nâng cao chất lượng sống đô thị.
Hà Nội hiện sở hữu một hệ thống cây xanh khá đa dạng, nhưng đang đối mặt với nhiều vấn đề sinh trưởng do quy hoạch hạ tầng không đồng bộ. Nhiều loài cây trồng từ 50–60 năm trước như xà cừ, hoa sữa... có đường kính lớn, làm thu hẹp diện tích hè phố, gây cản trở người đi bộ. Việc hố trồng nhỏ, đất bị lu lèn khiến bộ rễ cây kém phát triển, dễ bị bật gốc trong mùa mưa bão, đồng thời phá hỏng kết cấu vỉa hè. Ngoài ra, đất nén chặt còn khiến cây khó tiếp cận dinh dưỡng và oxy, ảnh hưởng nghiêm trọng đến sự phát triển bền vững.
TS. Phạm Hoàng Phi áp dụng phương pháp phân tích đa tiêu chí (AHP) để xây dựng hệ thống lựa chọn loài cây theo ba lớp cấp bậc:
+ Lớp A (Mục tiêu tổng thể): Chọn loài cây phù hợp với đô thị.
+ Lớp B (Nội dung chính): Gồm 4 nhóm tiêu chí chính: sinh thái, kinh tế, an toàn và cảnh quan.
+ Lớp C (Tiêu chí chi tiết): Bao gồm 15 yếu tố như khả năng chịu ngập, rễ phát triển tốt, thẩm mỹ cao, phù hợp với hạ tầng...
Việc lựa chọn cây dựa trên hệ thống tiêu chí khoa học giúp đảm bảo tính bền vững và ứng dụng thực tiễn cao.
Gồm các loài có tán rộng, giúp che nắng, giảm nhiệt đô thị và cải thiện chất lượng không khí. Một số loài được đề xuất bao gồm:
+ Ban (Bauhinia variegata)
+ Bàng Đài Loan (Terminalia mantaly)
+ Cau bụng (Areca catechu)
+ Chà là (Phoenix dactylifera)
+ Dái ngựa, Dáng hương, Long não, Sao đen, Xoài...
Các loài cây này được phân theo nhóm Tiểu mộc (T), Trung mộc (TM) và Đại mộc (Đ), tùy theo kích thước và vị trí trồng.
Nhóm cây bụi đóng vai trò thẩm mỹ và sinh thái, giúp tạo lớp phủ tầng dưới, lọc không khí, làm hàng rào tự nhiên và giảm ô nhiễm.
Một số loài tiêu biểu được đề xuất:
+ Chuối tràng pháo, Chuối rẻ quạt, Mỏ két (có hoa rực rỡ)
+ Tường vi, Mai vàng, Dành dành, Mộc, Hải đường, Đỗ quyên (hoa đẹp, có giá trị cảnh quan)
+ Tre, trúc các loại, Hồng lộc, Tuyết sơn phi hồng (chịu khô hạn, chịu ngập tốt)
Những cây này phù hợp với công viên, dải phân cách, sân vườn, hoặc trồng thành khóm ở các khu dân cư.
Căn cứ theo TCVN 9257:2012, kích thước lỗ trồng phải đảm bảo tối thiểu 1,2m x 1,2m (vuông) hoặc đường kính 1,2m (tròn) để đảm bảo hệ rễ phát triển tốt.
Phân loại đường phố để lựa chọn loại cây phù hợp:
+ Hè dưới 3m: Trồng tiểu mộc, dây leo, cây chậu.
+ Hè từ 3–5m: Trồng tiểu mộc, trung mộc.
+ Hè trên 5m: Trồng trung mộc, đại mộc.
Cần thực hiện cắt tỉa đúng kỹ thuật, định kỳ theo mùa và điều kiện môi trường. Ở nơi đất màu mỡ, tán cây có thể để tự nhiên; nơi đất nghèo dinh dưỡng hoặc hay có gió bão, cần tạo tán thấp, gọn. Cây họ Cau, Dừa cần tỉa bẹ, buộc bẹ để tránh rơi rụng nguy hiểm. Bên cạnh đó, việc duy tu cũng cần tính đến ảnh hưởng đến hệ thống điện, kiến trúc và nhu cầu ánh sáng của người dân.
Bài tham luận nhấn mạnh rằng, việc lựa chọn loài cây mới cho Hà Nội là một chiến lược mang tính bền vững nhằm thích ứng với biến đổi khí hậu, đáp ứng yêu cầu mỹ quan đô thị và cải thiện chất lượng sống. Các loài cây như Cau, Dừa, Bàng Đài Loan, Chuối pháo, Dứa dại, Mai vàng... được đánh giá cao về khả năng thích nghi với điều kiện đô thị, bán ngập và chịu hạn. Hà Nội cần mạnh dạn triển khai thử nghiệm các loài cây mới này để hình thành không gian sống sinh thái, hài hòa giữa hiện đại và tự nhiên.
