Phát triển không gian nông nghiệp của Thủ đô Hà Nội trong bối cảnh hiện nay vừa là một yêu cầu khách quan, vừa là một nhiệm vụ chiến lược nhằm bảo đảm an ninh lương thực, gìn giữ bản sắc văn hóa – sinh thái và thúc đẩy tăng trưởng kinh tế bền vững. Với đặc trưng là một đô thị trung tâm quốc gia, đồng thời sở hữu vùng ngoại thành rộng lớn với truyền thống nông nghiệp lâu đời, Hà Nội cần có cách tiếp cận mới mẻ dựa trên hệ thống lý luận, cơ sở pháp lý và thực tiễn phong phú. Những điều kiện đó tạo tiền đề quan trọng để hình thành mô hình không gian nông nghiệp hiện đại, thích ứng biến đổi khí hậu, ứng dụng công nghệ cao và tích hợp đa giá trị.

Khái niệm “không gian” theo nghĩa rộng là sự kết hợp giữa yếu tố vật chất và phi vật chất, phản ánh hình thái phân bố của các hoạt động kinh tế – xã hội trong một lãnh thổ cụ thể. Trong lĩnh vực nông nghiệp, “không gian nông nghiệp” được hiểu là tổng thể sắp xếp và tổ chức các hoạt động sản xuất, khai thác và phát huy giá trị nông nghiệp trong một không gian địa lý xác định, có sự tương tác giữa điều kiện tự nhiên, kinh tế, xã hội và kỹ thuật. Phát triển không gian nông nghiệp không chỉ dừng ở tăng năng suất, mở rộng diện tích mà còn bao gồm quy hoạch hợp lý, chuyển đổi cơ cấu sản xuất, ứng dụng khoa học công nghệ, liên kết thị trường và bảo vệ môi trường sinh thái.

Những lý luận về phát triển bền vững, về kinh tế sinh thái, về đô thị – nông thôn tích hợp cung cấp nền tảng để giải quyết mối quan hệ giữa phát triển kinh tế và bảo tồn tài nguyên. Hà Nội, với đặc trưng là đô thị lớn, cần phát triển không gian nông nghiệp theo hướng tối ưu hóa quỹ đất; nâng cao chất lượng sản phẩm; chú trọng giá trị gia tăng thay vì giá trị sản lượng thuần túy. Mô hình sản xuất cần hướng đến nông nghiệp công nghệ cao, nông nghiệp hữu cơ, nông nghiệp sinh thái và nông nghiệp đô thị hiện đại.

Trong nhiều năm qua, Đảng và Nhà nước đã ban hành nhiều nghị quyết, văn kiện xác định rõ vai trò chiến lược của nông nghiệp và phát triển nông thôn. Nghị quyết số 26-NQ/TW năm 2008 là dấu mốc quan trọng khi lần đầu tiên đề cập đồng bộ ba lĩnh vực “nông nghiệp – nông dân – nông thôn”. Năm 2022, Hội nghị lần thứ 5 Ban Chấp hành Trung ương khóa XIII tiếp tục khẳng định quan điểm phát triển nông nghiệp sinh thái, nông thôn hiện đại, nông dân văn minh, coi đây là nền tảng bảo đảm an ninh kinh tế và ổn định xã hội.

Đối với Hà Nội, các chỉ đạo của Bộ Chính trị và Quốc hội như Nghị quyết 15-NQ/TW (2022), Nghị quyết 97/2023/QH15 đều yêu cầu Thủ đô phải phát triển bền vững, xây dựng nền nông nghiệp ứng dụng công nghệ cao, nông nghiệp sạch, gắn với phát triển du lịch và công nghiệp chế biến. Các chủ trương của Chính phủ như Chương trình mục tiêu quốc gia xây dựng nông thôn mới, Chương trình chuyển đổi số quốc gia hay Chiến lược phát triển nông nghiệp – nông thôn bền vững giai đoạn 2021–2030 đều là nền tảng pháp lý quan trọng để Hà Nội cụ thể hóa chiến lược của mình.

Không chỉ chủ trương cấp Trung ương, các quy hoạch cục bộ như Quy hoạch tổng thể quốc gia, Quy hoạch Thủ đô thời kỳ 2021–2030 cũng yêu cầu giữ vững 3 vùng nông nghiệp chiến lược của Hà Nội: vùng bãi ven sông, vùng đồi gò phía Bắc – Tây Bắc và vùng đồng bằng phía Nam – Đông Nam. Đây là những định hướng then chốt để xác lập không gian nông nghiệp đặc thù, hiện đại và phù hợp với điều kiện tự nhiên.

Kinh nghiệm từ nhiều quốc gia phát triển cho thấy việc tổ chức không gian nông nghiệp theo hướng sinh thái – đô thị hóa thông minh là xu thế tất yếu. Nhật Bản xây dựng các mô hình “nông nghiệp 6H” kết hợp trồng trọt, chế biến, dịch vụ và du lịch nông thôn; Hàn Quốc phát triển vùng nông nghiệp thông minh với hệ thống IoT, tự động hóa; Hà Lan tối ưu hóa quỹ đất bằng nông nghiệp công nghệ cao trong nhà kính. Những quốc gia này đều thành công trong việc nâng giá trị sản xuất nông nghiệp trên đơn vị diện tích và tạo ra hình ảnh nông thôn hiện đại, đa giá trị.

Ở Việt Nam, nhiều địa phương cũng đã triển khai mô hình nông nghiệp thành công như Lâm Đồng với nông nghiệp công nghệ cao Đà Lạt, An Giang với cánh đồng lớn liên kết chuỗi giá trị, Sơn La với phát triển vùng cây ăn quả gắn với xuất khẩu. Những mô hình này cho thấy tầm quan trọng của liên kết sản xuất – chế biến – tiêu thụ, của quy hoạch tập trung và ứng dụng khoa học kỹ thuật.

Đối với Hà Nội, thực tiễn phát triển thời gian qua đã đạt nhiều kết quả tích cực. Thành phố hình thành các vùng chuyên canh như vùng cây ăn quả ở Đan Phượng, vùng chăn nuôi bò sữa Ba Vì, vùng sản xuất rau an toàn Sóc Sơn, Đông Anh, Thanh Trì. Tuy nhiên, quá trình đô thị hóa nhanh, áp lực dân số và nhu cầu phát triển công nghiệp – dịch vụ đang làm thu hẹp diện tích đất nông nghiệp. Để giữ được không gian nông nghiệp chiến lược, Hà Nội phải có cách tiếp cận vừa bảo tồn, vừa phát huy giá trị nông nghiệp theo hướng tăng chiều sâu, giảm phụ thuộc vào diện tích.

Trên cơ sở các yếu tố lý luận, chính trị và thực tiễn, Hà Nội cần định hướng phát triển không gian nông nghiệp theo các hướng sau:

+ Tập trung phát triển nông nghiệp công nghệ cao, ứng dụng tự động hóa, công nghệ số, giống mới và quản lý thông minh.

+ Phát triển nông nghiệp hữu cơ – nông nghiệp sinh thái, gắn kết chặt chẽ với bảo vệ môi trường và thích ứng biến đổi khí hậu.

+ Phân vùng không gian nông nghiệp hợp lý, giữ vững các tiểu vùng có lợi thế, đặc biệt là vùng bãi ven sông và vùng đồi gò.

+ Kết hợp nông nghiệp với du lịch, văn hóa và dịch vụ, hướng tới mô hình kinh tế đa giá trị.

+ Đẩy mạnh liên kết chuỗi giá trị, xây dựng thương hiệu cho nông sản Hà Nội và tăng cường công nghiệp chế biến.

+ Phát triển nông nghiệp đô thị hiện đại, đáp ứng nhu cầu tiêu dùng tại chỗ và tạo cảnh quan sinh thái cho đô thị.

Phát triển không gian nông nghiệp Thủ đô Hà Nội là nhiệm vụ quan trọng, mang tính chiến lược lâu dài. Dựa trên nền tảng lý luận vững chắc, hệ thống chính sách đồng bộ của Trung ương và kinh nghiệm thực tiễn phong phú từ trong nước và quốc tế, Hà Nội có điều kiện thuận lợi để xây dựng mô hình nông nghiệp hiện đại, đa giá trị, bền vững và thích ứng. Việc triển khai hiệu quả các định hướng phát triển không chỉ góp phần nâng cao đời sống người dân mà còn tạo ra một không gian xanh – sạch – đẹp, mang bản sắc riêng của Thủ đô ngàn năm văn hiến.

"PGS.TS. Trần Trọng Phương Học viện Nông nghiệp Việt Nam"