Trong bối cảnh đô thị hóa ngày càng mạnh mẽ, không gian xanh trong thành phố không chỉ là yếu tố trang trí mà còn đóng vai trò thiết yếu trong việc cải thiện môi trường sống, điều hòa khí hậu, giảm thiểu ô nhiễm và nâng cao chất lượng cuộc sống người dân. Tuy nhiên, để phát huy hiệu quả của cây xanh đô thị, việc lựa chọn chủng loại cây trồng phù hợp với điều kiện tự nhiên – đặc biệt là khí hậu và thổ nhưỡng – là một trong những yếu tố tiên quyết. Tại Hà Nội, thành phố có khí hậu nhiệt đới gió mùa với bốn mùa rõ rệt cùng điều kiện đất đai đa dạng, bài toán lựa chọn cây xanh không thể làm một cách tùy tiện mà cần có cơ sở khoa học, thực tiễn và quy hoạch đồng bộ.
Cây xanh đô thị là nhân tố không thể thay thế trong hệ sinh thái đô thị. Chúng có khả năng tạo bóng mát, lọc bụi, hấp thụ khí độc, giảm tiếng ồn và là nơi cư trú của nhiều loài sinh vật. Tuy nhiên, việc trồng cây không thể dựa vào thị hiếu hoặc xu hướng ngắn hạn, mà cần tuân thủ nguyên tắc "đúng cây – đúng chỗ". Ở các quốc gia phát triển, nguyên tắc này được hiểu là sự phù hợp tối đa giữa cây trồng và điều kiện tiểu khí hậu cụ thể tại nơi trồng, đảm bảo cho cây sinh trưởng khỏe mạnh, ít sâu bệnh, ít cần chăm sóc và phát huy tối đa công năng sinh thái, thẩm mỹ, cũng như giảm chi phí duy trì lâu dài.
Tại Việt Nam nói chung và Hà Nội nói riêng, thực tế cho thấy đã có những giai đoạn, cây xanh được lựa chọn chưa hợp lý dẫn đến nhiều hệ lụy như: cây không phù hợp với điều kiện đất – nước – ánh sáng dẫn đến chết sớm, hoặc cây có đặc tính sinh học không phù hợp (gây mùi, gây dị ứng, rụng quả gây nguy hiểm), như trường hợp của cây sữa, cây bàng hay cây vông đồng từng phổ biến trong nhiều tuyến phố. Bên cạnh đó, việc nhập khẩu các loài cây ngoại lai không qua thử nghiệm cũng tiềm ẩn nguy cơ mất cân bằng sinh thái và tốn kém trong quản lý.
Thành phố Hà Nội có đặc điểm khí hậu tương đối khắc nghiệt với mùa hè nóng, mưa nhiều, mùa đông lạnh, hanh khô; thỉnh thoảng có thời tiết cực đoan như giông lốc, rét đậm, mưa ngập úng. Đất đai cũng không đồng nhất – từ đất phù sa màu mỡ đến đất bạc màu và đất đồi feralit nghèo dinh dưỡng. Chính vì vậy, cây trồng đô thị cần được lựa chọn sao cho thích nghi tốt với từng loại đất, có sức chống chịu tốt với gió bão, chịu hạn hoặc chịu úng tùy khu vực, có tán đẹp, thân vững chắc, ít rụng lá và thân – rễ phát triển phù hợp với mặt bằng hẹp, nhiều bê tông hóa như đô thị.
Giải pháp đưa ra là ưu tiên các loài cây bản địa – vốn đã thích nghi với khí hậu, thổ nhưỡng và ít sâu bệnh, từ đó giảm chi phí chăm sóc và góp phần bảo tồn đặc trưng sinh học địa phương. Bên cạnh đó, có thể chọn lọc thêm các loài cây ngoại lai đã được trồng thử nghiệm lâu năm tại địa phương, nhưng cần đảm bảo không lấn át các loài cây bản địa về số lượng. Ngoài ra, cần kết hợp hợp lý giữa cây mọc nhanh (cho tác dụng che bóng, làm đẹp cảnh quan trước mắt) và cây mọc chậm (cho giá trị lâu dài), đồng thời đảm bảo tính đa dạng về chủng loại để tăng khả năng kháng bệnh và thích ứng sinh thái.
Về mặt quy hoạch, mỗi nhóm không gian trong đô thị cần có danh mục cây trồng riêng biệt: cây trồng cho đường phố cần có thân thẳng, tán rộng, ít rụng lá; cây trồng ven hồ cần chịu úng tốt; cây trong trường học cần an toàn, không độc; cây trong công viên cần có giá trị thẩm mỹ cao… Việc quy hoạch cụ thể này sẽ đảm bảo tính thống nhất và bền vững trong toàn hệ thống cây xanh đô thị.
Cuối cùng, để các giải pháp đạt hiệu quả, thành phố cần sớm ban hành bộ tiêu chuẩn lựa chọn cây xanh theo từng loại hình không gian, từng khu vực đất đai, khí hậu cụ thể. Đồng thời cần đẩy mạnh việc nghiên cứu thực nghiệm tại các vườn ươm, xây dựng ngân hàng cây giống chất lượng cao, tạo nền tảng cho sự phát triển đồng bộ, khoa học của cây xanh Hà Nội trong tương lai.
Xây dựng Thủ đô Hà Nội trở thành "Thành phố xanh – văn hiến – văn minh – hiện đại" là một mục tiêu lớn, trong đó việc lựa chọn và phát triển hệ thống cây xanh phù hợp với điều kiện tự nhiên đóng vai trò quan trọng. Đây không chỉ là vấn đề môi trường, cảnh quan mà còn là cách để chúng ta sống hài hòa với thiên nhiên, gìn giữ bản sắc đô thị và phát triển bền vững trong thế kỷ XXI.
