Tài liệu hội thảo của GS.TS.KTS. Đỗ Hậu về mô hình tổ chức không gian nông nghiệp đô thị (NNĐT) tại Hà Nội cung cấp một cái nhìn toàn diện về vai trò, đặc điểm và những định hướng phát triển của NNĐT trong bối cảnh đô thị hóa nhanh chóng. Nội dung không chỉ làm rõ khái niệm và bản chất của NNĐT mà còn chỉ ra các tác động của đô thị hóa, thực trạng hiện nay, cùng với những mô hình và tiêu chí định hướng phát triển phù hợp cho Thủ đô trong giai đoạn mới.
Trước hết, tài liệu khẳng định NNĐT là bộ phận tất yếu của hệ thống đô thị hiện đại, hình thành đồng hành cùng quá trình đô thị hóa. Từ góc nhìn của UNDP (1996), NNĐT bao gồm các hoạt động sản xuất thực phẩm và hàng hóa nông nghiệp trong ranh giới đô thị và vùng phụ cận, dựa trên quỹ đất – nước hạn chế và sử dụng các công nghệ, phương pháp canh tác tiên tiến, thậm chí tái sử dụng chất thải đô thị. Khái niệm “không gian nông nghiệp đô thị” vì vậy được mở rộng, không chỉ là khu vực đất sản xuất mà là không gian đa chức năng – gồm cây xanh, mặt nước, kiến trúc, và các hình thức canh tác thích ứng với môi trường đô thị. Điều này cho thấy nông nghiệp không đứng ngoài sự phát triển đô thị mà góp phần quan trọng vào mục tiêu phát triển bền vững, sinh thái và cân bằng môi trường.
Tài liệu cũng nhấn mạnh vai trò đa dạng của NNĐT, từ cung cấp thực phẩm tươi tại chỗ, tạo việc làm, tận dụng hạ tầng đô thị, đến cải thiện môi trường, giảm ô nhiễm và nâng cao chất lượng cảnh quan. Những lợi ích này cho thấy NNĐT không chỉ mang giá trị kinh tế mà còn có hiệu quả xã hội và môi trường rõ rệt, đặc biệt ở những đô thị lớn như Hà Nội, nơi áp lực dân số và không gian sống ngày càng tăng.
Một trong những điểm đặc sắc của tài liệu là hệ thống hóa các phương pháp phân loại không gian NNĐT. Không gian NNĐT được phân chia theo loại hình sản xuất (vườn, ruộng, mặt nước), theo vị trí đô thị (nội đô – ven đô – ngoại thị), theo mức độ đô thị hóa, theo chiều không gian (trên mặt đất, dưới mặt đất, trên mái, mặt đứng), theo hình thức sở hữu và theo mục đích hoạt động. Sự phân loại này giúp nhận diện rõ nét tính đa dạng và phong phú của NNĐT, đồng thời là cơ sở quan trọng để đánh giá, quy hoạch và tổ chức không gian phù hợp với các đặc điểm đặc thù của từng khu vực.
Tác động của đô thị hóa lên NNĐT cũng được phân tích sâu sắc. Đô thị hóa nhanh đã làm thu hẹp đáng kể diện tích đất nông nghiệp, biến đất NNĐT thành quỹ đất dự trữ cho phát triển đô thị, dẫn đến thiếu ổn định trong sử dụng đất và khó khăn cho các mô hình canh tác lâu dài. Ngoài ra, quá trình đô thị hóa làm giảm mạnh diện tích ao hồ, cây xanh, khiến cân bằng sinh thái bị phá vỡ, khả năng tiêu thoát nước giảm và môi trường sống xuống cấp. Đặc biệt, người dân tham gia NNĐT phải chịu nhiều áp lực chuyển đổi sinh kế cũng như những bất cập trong hạ tầng đô thị giữa các khu làng/xã cũ và khu đô thị mới.
Dựa trên kết quả nghiên cứu đề tài giai đoạn 2021–2030, tài liệu đã phân chia không gian NNĐT Hà Nội thành ba vùng chủ đạo:
+ Vùng 1 – Không gian NNĐT vùng lõi nội đô, nơi đất sản xuất hiếm và thường phải tận dụng các khu đất sen kẹt, khuôn viên cơ quan và không gian trên mái nhà nhằm kết nối với hệ thống cây xanh – mặt nước hiện hữu.
+ Vùng 2 – Không gian ven đô, đang trong quá trình đô thị hóa nhanh, với diện tích NNĐT còn lớn nhưng liên tục bị chia cắt và thay đổi công năng. Khu vực này phát triển mạnh trồng hoa, rau an toàn và các hình thức chuyên canh quy mô vừa.
+ Vùng 3 – Không gian ngoại thị, có diện tích rộng, giữ vai trò vùng sản xuất nông nghiệp hàng hóa lớn, cung cấp nguồn thực phẩm chủ lực cho đô thị, với các mô hình rau an toàn, lúa chất lượng cao, hoa – cây cảnh và chăn nuôi tập trung.
Ngoài ra, GS Đỗ Hậu đã đề xuất 09 tiêu chí đánh giá tổ chức không gian NNĐT gồm: vị trí, điều kiện tự nhiên, yếu tố văn hóa – lịch sử, quy mô, loại hình sản xuất, công nghệ, phương thức sản xuất, mô hình tổ chức và nhu cầu thị trường. Bộ tiêu chí này là cơ sở lý luận quan trọng để quy hoạch NNĐT hiệu quả, phù hợp với điều kiện thực tế của Hà Nội – nơi đan xen giữa đô thị trung tâm, khu vực ven đô biến động mạnh và không gian ngoại thị rộng lớn.
Tổng thể, tài liệu hội thảo không chỉ cung cấp góc nhìn khoa học và thực tiễn về NNĐT Hà Nội mà còn định hướng rõ ràng cho việc xây dựng mô hình NNĐT bền vững, thân thiện môi trường, hài hòa với quá trình đô thị hóa. Những phân tích và đánh giá của GS.TS.KTS. Đỗ Hậu cho thấy NNĐT hoàn toàn có thể trở thành một cấu phần quan trọng của hệ sinh thái đô thị Hà Nội trong tương lai – nơi con người không chỉ sinh sống mà còn được tiếp cận gần hơn với thiên nhiên, với nguồn thực phẩm sạch, và với một mô hình phát triển đô thị sinh thái văn minh.
"GS.TS.KTS. Đỗ Hậu – Hội Quy hoạch Phát triển Đô thị Việt Nam"
