Trong tiến trình hiện đại hoá và hội nhập sâu rộng của Việt Nam, hệ thống đô thị đang đứng trước yêu cầu chuyển đổi toàn diện để đáp ứng những đòi hỏi ngày càng cao về phát triển bền vững, chất lượng sống và khả năng cạnh tranh quốc tế. Một trong những xu hướng quy hoạch nổi bật trên thế giới, đặc biệt tại các quốc gia châu Á như Nhật Bản, Hàn Quốc, Trung Quốc hay Singapore, chính là mô hình phát triển đô thị theo định hướng giao thông công cộng – Transit-Oriented Development (TOD). Ở Việt Nam, khái niệm TOD tuy mới xuất hiện trong hơn một thập niên gần đây nhưng đã nhanh chóng thu hút sự quan tâm nghiên cứu và thử nghiệm của các đô thị lớn, nhất là Hà Nội, TP.HCM, Hải Phòng, Đà Nẵng và Cần Thơ. Trong gần 900 đô thị cả nước, chỉ một số đô thị trực thuộc Trung ương bắt đầu đề cập đến TOD trong quy hoạch đô thị và giao thông, cho thấy đây vẫn là một hướng tiếp cận mới mẻ nhưng đầy triển vọng.
Tài liệu hội thảo khoa học này được biên soạn với mục tiêu cung cấp cái nhìn toàn diện về thực trạng phát triển mô hình TOD tại Việt Nam, tập trung vào hai đô thị lớn nhất là Hà Nội và TP.HCM. Những nội dung được trình bày dựa trên kinh nghiệm thực tiễn của Viện Quy hoạch Đô thị - Nông thôn Quốc gia (VIUP), kết hợp với các dự án nghiên cứu, hợp tác quốc tế và các công trình khoa học tiêu biểu. Đặc biệt, sự đóng góp của các chuyên gia Nhật Bản, Hàn Quốc và Pháp thông qua các dự án như HAIMUD2 (2015) hay nghiên cứu quy hoạch vùng Thủ đô Hà Nội (IAU – Pháp) đã cung cấp nhiều luận cứ khoa học và mô hình tham khảo quan trọng cho Việt Nam trong quá trình tìm hiểu và vận dụng TOD.
Bài viết chỉ ra rằng từ sau Đổi mới (1986), quá trình đô thị hoá diễn ra mạnh mẽ tại Hà Nội, TP.HCM rồi lan rộng ra cả nước. Bên cạnh những thành tựu kinh tế – xã hội, sự phát triển nhanh chóng này cũng kéo theo các “căn bệnh đô thị” như ách tắc giao thông, ô nhiễm môi trường, ngập úng, phát triển lan toả thiếu kiểm soát và quá tải hạ tầng. Nhận thức rõ thách thức đó, Nhà nước đã ban hành nhiều văn bản quan trọng – từ Quyết định 10/1998/QĐ-TTg, Quyết định 445/QĐ-TTg (2009) cho đến Nghị quyết 06-NQ/TW và Quyết định 891/QĐ-TTg (2024) – nhằm điều chỉnh định hướng phát triển hệ thống đô thị theo hướng hình thành các đô thị lớn, cực lớn và thúc đẩy sử dụng giao thông công cộng khối lượng lớn. Đáng chú ý, giai đoạn sau năm 2020 được xem là bước tiến mạnh mẽ khi mô hình TOD được nhắc tới một cách rõ ràng trong các văn kiện quản lý, pháp luật và quy hoạch cấp quốc gia.
Tài liệu cũng khái quát sự chuyển biến quan trọng trong nhận thức về TOD. Không chỉ là mô hình tích hợp giữa sử dụng đất và hệ thống vận tải công cộng, TOD còn được nhìn nhận như động lực tạo lập lối sống đô thị mới – nơi người dân ưu tiên di chuyển bằng phương tiện công cộng, môi trường được cải thiện, và đô thị vận hành hiệu quả hơn. TOD cũng đóng vai trò tái thiết cấu trúc đô thị, chuyển đổi mô hình từ phát triển phân tán sang tập trung, nhỏ gọn, đa chức năng và mật độ cao. Đồng thời, việc phát triển TOD được kỳ vọng thúc đẩy tăng trưởng kinh tế khu vực quanh các ga đường sắt đô thị, hỗ trợ ngành logistics, tạo môi trường đô thị năng động và bền vững hơn.
Một nội dung trọng tâm của tài liệu là phân tích định hướng quy hoạch TOD tại Hà Nội và TP.HCM – hai đô thị tiên phong trong triển khai hệ thống đường sắt đô thị.
+ Đối với Hà Nội, tài liệu nêu rõ cách phân loại TOD theo ba cấp độ: TOD loại 1 (tầm quốc gia – vùng), TOD loại 2 (tầm đô thị) và TOD loại 3 (tầm đơn vị ở). Mỗi cấp độ gắn liền với các chức năng, yêu cầu liên kết giao thông và tiềm năng sử dụng đất khác nhau. Hệ thống TOD của Hà Nội được định hình dựa trên sự kết nối giữa sân bay, các ga đường sắt quốc gia, đường thuỷ, mạng lưới metro và các đô thị vệ tinh, hướng tới cấu trúc “đa trung tâm” phù hợp với đặc điểm mở rộng không gian đô thị thủ đô.
+ Đối với TP.HCM, mô hình TOD được tiếp cận dựa trên đặc điểm tích tụ hoạt động đô thị đa chức năng, mật độ cao. Hệ thống trung tâm đô thị được phân tầng theo cấp độ (vùng – đô thị – đơn vị ở) và theo chức năng chủ đạo như thương mại – dịch vụ, đổi mới sáng tạo, văn hoá – nghệ thuật. Việc tổ chức TOD còn được đặt trong khung liên kết vùng Đông Nam Bộ, gắn với trục giao thông chiến lược và quỹ đất dọc các tuyến metro.
Thông qua việc phân tích những bước chuyển biến trong tư duy quy hoạch, những thách thức thực tế và giải pháp định hướng của hai đô thị lớn nhất nước, tài liệu hội thảo khoa học này mang lại một cái nhìn sâu sắc về mô hình TOD – một chìa khoá quan trọng để hướng tới tương lai đô thị Việt Nam xanh hơn, thông minh hơn và bền vững hơn. Bên cạnh giá trị khoa học, tài liệu còn gợi mở nhiều kinh nghiệm thực tiễn cho các nhà quản lý, cơ quan lập quy hoạch, giới nghiên cứu và sinh viên ngành kiến trúc – quy hoạch.
Hy vọng rằng những tri thức và kinh nghiệm được chia sẻ trong tài liệu này sẽ góp phần hỗ trợ các địa phương trên cả nước trong quá trình tiếp cận, vận dụng và hoàn thiện mô hình TOD, qua đó đóng góp vào sự phát triển đồng bộ và hiện đại của hệ thống đô thị Việt Nam trong những thập niên tới.
" TS. Phạm Thị Nhâm
Phó Viện trưởng Viện Quy hoạch Đô thị & Nông thôn Quốc gia."
